Mikołów jest jednym z najstarszych miast Górnego Śląska, powstałym na dawnym szlaku handlowym wiodącym ze Śląska do ziemi krakowskiej. Nazwa miasta pochodzi od imienia Mikołaja – prawdopodobnie jednego z pierwszych właścicieli grodu. Pierwotnie miasto nosiło nazwę „Mikułów”; po raz ostatni forma ta pojawia się w księgach kościelnych w 1824 roku.
Pierwsza wzmianka o Mikołowie pochodzi z 1222r. Zawiera ją dokument nadania przez księcia opolskiego Kazimierza przywilejów biskupowi wrocławskiemu. Można z niej wywnioskować, że Mikołów był wówczas grodem obronnym i siedzibą kasztelana. Już pod koniec XIII w., po wojnach lokalnych między książętami śląskimi, gród utracił swoje wiodące znaczenie na rzecz Pszczyny. Odtąd losy Mikołowa są związane z ziemią pszczyńską.
Ordynację (czyli prawa miejskie) uzyskał Mikołów w 1547r. Prawo pszczyńskie nadał miastu jego ówczesny właściciel – Jan Turzon. Potwierdził je w 1563r. nowy właściciel miasta – Stanisław Promnic. Zarząd miasta stanowiła rada miejska, składająca się z burmistrza i trzech radnych. Burmistrza oraz jednego z radnych powoływał właściciel miasta, dwóch pozostałych wybierali mieszczanie.
W połowie XVI wieku miasto uzyskało prawo urządzania raz w tygodniu targów, oraz dwa razy do roku, trwających 8 dni, jarmarków. Dalszy rozwój mikołowskiego rzemiosła przynosi wiek XVII, zakładane są cechy i bractwa czeladnicze.
Mikołowa nie omijały też tragedie – miasto nawiedzały klęski głodu, epidemie, pożary i trzęsienia ziemi. Negatywny wpływ na rozwój miasta miała wojna trzydzietoletnia i wojny śląskie. Po pierwszej wojnie śląskiej w 1742r. miasto dostało się pod panowanie Prus.
Największą klęską w dziejach miasta był pożar z 1794r., który spowodował kompletne zniszczenie starego i nowego miasta. Spłonął ratusz, szpital, szkoła, ponad 100 domów mieszkalnych, 58 warsztatów i obiektów przemysłowych, browar i gorzelnia. Zachował się kościół Św. Wojciecha i domy na obrzeżu miasta.
Wiek XIX to czas rozwoju przemysłu. W Mikołowie działała m.in. huta żelaza, koksownie, fabryka papieru, fabryka kotłów parowych, browar i gorzelnie. Powstały pierwsze linie kolejowe, rozbudowano sieć dróg.
Pierwszą na Śląsku polską drukarnię założył około 1845r. w Mikołowie Tomasz Nowacki. Trzydzieści lat później swoją działalność wydawniczą rozpoczął tu Karol Miarka. Głównymi pozycjami wydawniczymi jego drukarni były kalendarze, śpiewniki, czasopisma religijne i oświatowo-rozrywkowe.
Najważniejszymi wydarzeniami początków XX wieku były walki mieszkańców Mikołowa w obronie polskości. Mikołowianie licznie uczestniczyli we wszystkich trzech powstaniach śląskich. Ostateczne przywrócenie miasta Polsce nastąpiło 29 czerwca 1922 roku.
Z chwilą rozpoczęcia II wojny światowej Mikołów znalazł się w strefie działań wojennych. Mikołowscy żołnierze bohatersko bronili wzgórza 341 (okolice Sośniej Góry) a po wycofaniu się walczyli w rejonie parku Kościuszki w Katowicach. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Mikołowa – trzeciego września 1939r. nastąpiły masowe aresztowania powstańców i obrońców miasta, już 17 września rozstrzelano 11 osób. W latach 1941-1944 nastąpiły kolejne aresztowania uczestników ruchu oporu, z których wielu zginęło w obozach. Miasto zostało wyzwolone 27 stycznia 1945 roku.
Obecnie Mikołów zajmuje obszar 80,9 km2, liczy około 39 tys. mieszkańców. Mimo swego systematycznego rozwoju miasto zachowało tradycyjny charakter. Od 1 stycznia 1999r. znajduje się tu siedziba powiatu, w którego skład wchodzą gminy: Mikołów, Łaziska Górne, Orzesze, Ornontowice i Wyry. Mikołów jest jednym z najmniej zanieczyszczonych miast Górnego Śląska. Sporą część gminy zajmują tereny rolnicze i obszary leśne. Przemysł na terenie miasta ma różnorodny charakter – od zakładów zatrudniających kilkuset pracowników po niewielkie rodzinne firmy.
Mikołów znany jest z odbywających się corocznie imprez kulturalnych. Do największych należą Mikołowskie Dni Muzyki oraz plenery malarskie „Impresje Mikołowskie”. Wśród mieszkańców powiatu największą popularnością cieszą się organizowane na początku lata Dni Mikołowa.